ولایت فقیه اصطلاح و نظریه‌ای شیعی و فقهی و به معنای سرپرستی و حکومت فقیه است. این سرپرستی و حکومت و نیز شخصی که شایسته آن است، تعریف، شرایط و ویژگی‌هایی دارد که فقهیان شیعه آن‌ها را از منابع روایی شیعی استنباط کرده‌اند. موضوع ولایت فقیه در آثار فقهی بسیاری از فقیهان شیعه آمده است و اختلافی در آن نیست؛ اما درباره کمیت و کیفیت اختیارات فقیه میان آنان اختلافاتی وجود دارد.
ملا احمد نراقی در کتاب مستند الشیعه به ولایت فقیه توجه ویژه‌ای کرده است. امام خمینی پیش از بنیانگذار جمهوری اسلامی، در حوزه علمیه نجف این نظریه را به صورت مفصل به بحث گذاشت و به عنوان یک نظریه حکومتی مطرح ساخت که برخی از مباحث ولایت فقیه ایشان در کتاب ولایت فقیه امام خمینی به چاپ رسیده است. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در سال ۱۳۵۷ه.ش که منجر به برپایی حکومتی دینی بر اساس باورهای شیعی شد، این نظریه به صورت عملی امکان اجرا پیدا کرد.
حاکمیت ولایت فقیه در قالب نظام جمهوری اسلامی در ایران، به بحث درباره ولایت فقیه و نسبت آن با سایر نظام‌های حکومتی دامن زد و انتشار هزاران کتاب و مقاله در اثبات یا نقد ولایت فقیه، این نظریه را به یک گفتمان تبدیل کرد.
· ۱ مقدمه
· ۲ دلایل
· ۳ تعریف
· ۵ پانویس
· ۶ منابع
مقدمه
بنابر آموزه‌های اعتقادی شیعی نصب امام بر خداوند واجب است. این وجوب از دو قاعده اصلی حسن و قبح عقلی و قاعده لطف نتیجه گرفته می‌شود.[۱] بدین سان، امام، که وظیفه سرپرستی و راهنمایی امور دینی و دنیوی مردم را بر عهده دارد، باید منصوب به نصب الهی باشد. در عصر غیبت که امام معصوم و منصوب، در جامعه حضور ندارد، وظایف او را فقهای واجد شرایط این مقام، بر عهده خواهند داشت. سرپرستی و امامت جامعه انسانی، در نظرگاه شیعه عهد و فرمانی الهی است، [۲] و بنابر این، حکومت باید از خدا و رسول و جانشینان او و به نیابت از امامان منصوب و معصوم گرفته شده باشد. مشروعیت ولایت فقیه ناشی از نیابت عام و از این گذر به نصب الهی متصل است.
دلایل
از جمله روایاتی که به عنوان دلیل بر ولایت فقیه ذکر شده‌اند می‌توان به روایت مقبوله عمر بن حنظله،[۳] مشهوره ابی خدیجه، حدیث «الّلهم ارحم خلفائی »، حدیث «العلماءُ ورثةُ الانبیاء» و حدیث «و امّا الحَوادثُ الواقِعَة فأرجِعوا فیها إلی رُواةِ أحادیثِنا »، اشاره کرد.[۴]
به جز روایات خاص این باب، برخی از فقها ولایت فقیه رااز باب امور حسبه اثبات کرده‌اند[۵] و برخی دیگر هم چون ملا احمد نراقی، آیت الله بروجردی و امام خمینی با استدلال عقلی نیز لزوم ولایت فقیه در عصر غیبت را اثبات کرده‌اند.[۶]
تعریف
تعریف ولایت
از بین معانی مختلفی که در کتب لغت برای کلمه ولایت ذکر شده است، چند معنا بیشتر در بحث ولایت فقیه محل توجه است که عبارتند از:
· امارت و حکومت[۷]
· زعامت[۸]
· ریاست[۹]
· جواز و نفوذ تصرف در مال و جان دیگران[۱۰]
· حق تصرف در شخص یا امری[۱۱]
· تصدی و تصرف و قیام به شئون غیر[۱۲]
· سرپرست، مدیر و مدبر بودن[۱۳]
به نظر می‌رسد می‌توان معانی فوق را به یک معنا تحویل برد و آن جواز تصرف و نفوذ حکم فقیه در امور مردم است که یکی از این امور نیز حکومت و ریاست بر جامعه اسلامی است. شاید بتوان با تحلیلی از مفهوم لغوی کلمه ولایت به این نکته رسید که ولایت به معنی عهده‌داری امر است که‌گاه این امر، موردی خاص و شخصی است مثل عقد نکاح و گاه عبارت از جامعه اسلامی است.[۱۴]
تعریف فقیه
مراد از فقیه در مبحث ولایت فقیه، فرد اسلام شناسی است که دارای رتبه اجتهاد بوده، علاوه بر شرایط لازم برای افتاء و قضاوت مثل بلوغ، عقل، عدالت، مرد بودن، حلال زادگی، زنده بودن و شیعه بودن، [۱۵] از تدبّر و شجاعت لازم برای اداره حکومت نیز برخوردار باشد.[۱۶]
از آن جا که فقاهت مهم‌ترین ویژگی در ولی فقیه است، این نظریه به اختصار ولایت فقیه نامیده می‌شود. بنابر این ولایت فقیه یعنی حق تصرف فقیه جامع الشرایط در اموری که مربوط به اداره جامعه اسلامی است.
ولایت مطلقه فقیه
این که فقیه جامع الشرایط فی الجمله دارای حق تصرف در برخی از امور اجتماعی است مورد پذیرش همه فقهای شیعه است،[۱۷] ولی این که دایره نفوذ حکم او تا کجاست و این حق از باب ولایت است یا صرفاً نوعی اجازه، محل گفت وگوی فقیهان شیعی و نقض و ابرام قرار گرفته است.
در مباحث فقها دست کم چهار قید برای ولایت فقیه می‌توان یافت که معنای اطلاق در ولایت را روشن می‌سازد:
۱.اطلاق در برابر مقید بودن به احوال شخصیه،[۱۸] بدین معنا که برخی معتقدند دایره ولایت فقیه منحصر در امور عمومی است و فقیه نمی‌تواند در امور شخصی افراد دخالت کند.[۱۹]
۲.اطلاق در برابر تقید به امور حسبه. مراد از امور حسبیه وظایفی است که شارع به هیچ وجه راضی به ترک آن‌ها در جامعه نیست؛ مانند سرپرستی کودکان بی‌سرپرست. برخی دخالت فقیه در این گونه امور را از باب ولایت دانسته و برخی نیز از باب جواز تصرف فقیهه.[۲۰]
برخی از فقها همچون آخوند خراسانی، محقق همدانی، محمد حسین نائینی و آیت الله خویی اصطلاح ولایت مطلقه را در همین مورد به کار برده‌اند، یعنی ولایتی که منحصر به افتاء و قضاوت و امور حسبه نیست.[۲۱]
۳.اطلاق در برابر تقید به قوانین شرع، بدین معنا که فقیه فقط در دایره احکام اولیه و ثانویه شرع حق اعمال ولایت دارد و نمی‌تواند فراتر از آن حکمی داشته باشد.[۲۲]
۴.اطلاق از قیدی که انتخاب کنندگان ولی، بر دایره ولایت او زده‌اند، قائلین به این قید در واقع کسانی هستند که ولایت فقیه را انتخابی می‌دانند و معتقدند چون مشروعیت ولایت فقیه از مولّی علیهم است،[۲۳] ایشان می‌توانند دایره ولایت را نیز محدود کنند.[۲۴]این دیدگاه ولایت انتخابی مقیده فقیه خوانده می‌شود.
مواردی مثل قضاوت که به وضوح در دایره اختیارات فقیه قرار دارد خارج از این بحث قرار می‌گیرند و هیچ فقیهی مخالف آن نیست.
دیدگاه امام خمینی
ولایت مطلقه فقیه به قرائت امام خمینی خالی از دو قید اخیر است. به اعتقاد امام خمینی هر اختیاری که پیامبر اسلام(ص) دارد، برای فقیه هم ثابت است. او همه اختیارات رسول خدا (ص) در اداره جامعه اسلامی را برای فقیه ثابت می‌داند[۲۵] و به صراحت از اختیار ولی فقیه برای تعطیل موقت برخی احکام سخن می‌گوید و حکومت را مقدم بر همه احکام اولیه می‌داند.[۲۶]
در نظرگاه امام خمینی، ولایت به قانون عرفی مقید نیست و خود به عنوان ولی فقیه، در موارد متعددی بسیار فراتر از قانون اساسی و قوانین عادی عمل کرد؛ مواردی مانند تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام، تأسیس بنیاد‌های شهید و جانبازان، دادگاه ویژه روحانیت و... که در قانون اساسی وقت جزو اختیارات یا وظایف رهبری شمرده نمی‌شد. [۲۷]
پانویس
1. پرش به بالا↑ علامه حلی، کشف المراد، ص۴۹۰.
2. پرش به بالا↑ بر اساس آیه ۱۲۴ سوره بقره که در پاسخ حضرت ابراهیم (ع) امامت عهد الهی خوانده شده است.
3. پرش به بالا↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۷.
4. پرش به بالا↑ رک: رک: منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ج۱، صص۴۲۵ ـ ۴۹۲
5. پرش به بالا↑ رک: تبریزی، ارشاد الطالب، ج۳، صص۳۸ ـ ۴۱
6. پرش به بالا↑ رک: کدیور، حکومت ولایی، صص۳۸۹ ـ ۳۹۲
7. پرش به بالا↑ خمینی (امام)، کتاب البیع، ج۲، ص۴۶۴؛ صانعی، ولایت فقیه، ص۱۴
8. پرش به بالا↑ مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۵۰
9. پرش به بالا↑ معرفت، تبیین مفهومی ولایت مطلقه فقیه، ص۱۱۲
10. پرش به بالا↑ تبریزی، همان، ج۳، ص۱۸
11. پرش به بالا↑ منتظری، همان، ج۱، ص۷۴
12. پرش به بالا↑ کدیور؛ همان، ص۴۵
13. پرش به بالا↑ جوادی آملی، سیری در مبانی ولایت فقیه، ص۵۹
14. پرش به بالا↑ رک: منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ج۱، ص۵۵
15. پرش به بالا↑ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ج۱، ص۴۰، مسئله ۲۲
16. پرش به بالا↑ هادوی، ولایت فقیه، ص۱۲۷ ـ ۱۲۸؛ رک: سروش محلاتی، دین و دولت در اندیشه اسلامی، صص۲۶۶ ـ ۲۷۵
17. پرش به بالا↑ در این زمینه رک: ٱذری قمی، ولایت فقیه از دیدگاه فقهای اسلام؛ آل بحرالعلوم، بلغة الفقیه، ج۳، ص۲۲۱
18. پرش به بالا↑ رک: تبریزی، ارشاد الطالب، ج۳، صص۲۰ ـ ۲۲
19. پرش به بالا↑ خراسانی، حاشیة المکاسب، ص۹۳؛ کدیور، حکومت ولایی، ص۱۱۶؛ گلپایگانی، الهدایة الی من له الولایة، ص۴۲
20. پرش به بالا↑ کدیور، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، صص۳۵ ـ ۳۷؛ عمید زنجانی، دیدگاه حکومتی در نظریه حسبه، ص۱۸
21. پرش به بالا↑ سروش محلاتی، دین و دولت در اندیشه اسلامی، ص۵۹۸ ـ ۵۹۹
22. پرش به بالا↑ واعظی، حکومت دینی، ص۲۳۴؛ گلپایگانی، همان، ص۴۳
23. پرش به بالا↑ صالحی نجف آبادی، ولایت فقیه حکومت صالحان، ص۷۲
24. پرش به بالا↑ لک زایی، بررسی تطبیقی نظریه‌های ولایت فقیه، ص۷۹
25. پرش به بالا↑ خمینی (امام)، کتاب البیع، ج۲، ص۴۸۹
26. پرش به بالا↑ خمینی (امام)، صحیفه امام، ج۲۰، صص۴۵۱ ـ ۴۵۲؛ خمینی (امام)، ولایت فقیه، ص۴۰
27. پرش به بالا↑ در این زمینه رک: رنجبریان، ولایت مطلقه، قانون اساسی و امام خمینی
منابع
· آذری قمی، احمد، ولایت فقیه از دیدگاه فقهای اسلام، قم: انتشارات دارالعلم، ۱۳۷۲ش.
· آل بحرالعلوم، سید محمد، بلغة الفقیه، مکتبة الصادق، تهران، ۱۳۶۲ش.
· التبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۷۴ش.
· جوادی آملی، عبدالله، «سیری در مبانی ولایت فقیه »، در فصل نامه حکومت اسلامی، شماره ۱، پاییز ۱۳۷۵ش.
· همو، ولایت فقیه، رهبری در اسلام، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ش.
· همو، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، قم: مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۹ش.
· الحکیم، سید محسن الطباطبائی، مستمسک العروة الوثقی، قم: مؤسسة دار التفسیر، ۱۳۷۴ش.
· خراسانی، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۰۶ق، نرم افزار جامع فقه اهل البیت.
· خمینی (امام)، سید روح الله، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۸ش.
· همو، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۴ش.
· رنجبریان، مهدی، ولایت مطلقه، قانون اساسی و امام خمینی (ره)، قم: انتشارات ظفر، ۱۳۸۱ش.
· سروش محلاتی، محمد، دین و دولت در اندیشه اسلامی، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
· صالحی نجف آبادی، نعمت الله، ولایت فقیه، حکومت صالحان، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ۱۳۶۳ش.
· صانعی، یوسف، ولایت فقیه، تهران: بنیاد قرآن، ۱۳۶۶ش.
· عمید زنجانی، عباسعلی، «دیدگاه حکومتی در نظریه حسبه »، در فصل نامه حکومت اسلامی، شماره ۳، بهار ۱۳۷۶ش.
· کدیور، محسن، حکومت ولایی، تهران: نشر نی، ۱۳۷۸ش.
· کدیور، محسن، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر نی، ۱۳۷۶ش.
· گلپایگانی، سید محمدرضا، الهدایة الی من له الولایة، به تقریر: احمد صابری همدانی، قم: دفتر نشر نوید اسلام، ۱۳۷۷ش.
· لک زایی، شریف، بررسی تطبیقی نظریه‌های ولایت فقیه، قم: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
· مطهری، مرتضی، ولاءها و ولایت‌ها، تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
· معرفت، محمدهادی، «تبیین مفهومی ولایت مطلقه فقیه»، در فصل نامه حکومت اسلامی، شماره ۱۵، بهار ۱۳۷۹ش.
· منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
· واعظی، احمد، حکومت دینی، قم: مرصاد، ۱۳۷۸ش.
· هادوی تهرانی، مهدی، ولایت فقیه، تهران: کانون اندیشه جوان، ۱۳۷۷ش.