ادامه توبه...
فراموشی گناه پس از توبه
برخی از اهل تصوف بر این باورند که فراموش کردن گناه پس از توبه جایز نیست، زیرا سبب عُجب می‌شود، اما برخی دیگر فراموشی آن را مجاز می‌دانند.[۱۴۰] [۱۴۱]
گناه شناسی
موضوع توبه در متون تصوف به عنوان امری که بعد از گناه روی می‌دهد، معمولاً مبحث گناه شناسی را نیز دربر دارد. [۱۴۲] [۱۴۳] [۱۴۴]
امام صادق(ع):
« توبه ریسمان خداوند بزرگ است، و یاری و کشش عنایت و لطف اوست. و بنده
پیوسته و در همه حال در حال توبه باشد. هر گروهی توبه مخصوصی دارد؛ توبه پیامبران
الهی از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است. و توبه اولیاء از عوارض
رنگارنگ تصور و خاطر آنها است. و توبه برگزیدگان حق از استراحت و فراغت و غفلت و
است و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص از مشغول بودن به غیر پروردگار است. و توبه
عوام و عموم مردم از گناهان و معاصی و خلافها است..»
مصباح الشریعه، ترجمه مصطفوی، ص۳۵۲.
تفاوت توبه افراد
بر این اساس، هر فرد دارای گناه و توبه مخصوص به خود است و چه‌بسا عملی که برای یک نفر گناه به شمار می‌آید، برای دیگری، کار نیک باشد. [۱۴۵] به همین سبب، به عقیده ذوالنون مصری، عوام باید از گناهان خود، و علما و خواص باید از غفلت خود توبه کنند. [۱۴۶] [۱۴۷]
او به این دو مرتبه، توبه اولیا را نیز می‌افزاید، که توبه از دیدن و توجه به کارهای خوب خودشان است؛ زیرا به باور او، اعمال نیک، عنایت و موهبت خداوندند و نباید آنها را حاصل کوشش فردی به حساب آورد. [۱۴۸]
توبه اعضای بدن
افزون بر این، هر عضوی از اعضای بدن نیز به توبه نیاز دارد. [۱۴۹] [۱۵۰] به عنوان نمونه، توبه زبان بیان استغفار است که از نظر صوفیه اهمیت بسیار دارد و لازمه پشیمانی از گناه است. [۱۵۱] [۱۵۲] [۱۵۳] [۱۵۴] اما بدیهی و واظح است که بالاترین مرتبه توبه، به بدترین و بالاترین گناه اختصاص دارد و نزد اهل تصوف، هیچ گناهی بالاتر از وجود خود سالک و دیدن آن در کنار وجود خداوند نیست. از این‌رو، والاترین و بهترین توبه آن است که وجود فرد توبه‌کار، در مقام فنای در ذات حق محو و فراموش شود، تا دیگر گناهی باقی نماند. [۱۵۵] این آخرین مرتبه توبه است.[۱۵۶] [۱۵۷]
پانویس
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید: مشکور، ج۱، ص۱۰۸
- پرش به بالا ↑ ابن‌منظور، ذیل توب
- پرش به بالا ↑ ابن‌حجر، فتح الباری، ج۱۱، ص۱۰۴
- پرش به بالا ↑ التبیان، ج۱، ص۱۶۹
- پرش به بالا ↑ نیز نگا کنید: ابن جوزی، ج۱، ص۷۰
- پرش به بالا ↑ مقایسه کنید: راغب، ص۱۶۹
- پرش به بالا ↑ المجموع، ج۲۰،ص ۱۰۸
- پرش به بالا ↑ نیز قرطبی، ج۱، ص۳۲۴
- پرش به بالا ↑ تأویلات...، ص۱۲۰
- پرش به بالا ↑ ص ۱۶۶
- پرش به بالا ↑ خطیب، ج۵، ص۲۳۰
- پرش به بالا ↑ ص ۴۵
- پرش به بالا ↑ مثلاً بقره/۲/ ۳۷
- پرش به بالا ↑ بقره/۲/۱۸۷؛ شوری/۴۲/۲۵
- پرش به بالا ↑ طه/۲۰/۱۲۲
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید: مائده/۵/۷۴؛ هود/۱۱/۳، ۵۲، ۶۱، ۹۰؛ غافر/۴۰/۳
- پرش به بالا ↑ بقره/۲/۳۷
- پرش به بالا ↑ توبه/ ۹/۱۱۷
- پرش به بالا ↑ طه/۲۰/۱۲۲
- پرش به بالا ↑ بقره/۲/۲۲۲
- پرش به بالا ↑ قیاس کنید: عبری و آرامی: گزنیوس، ص۶۶۳
- پرش به بالا ↑ قیاس کنید: عبری: همانجا
- پرش به بالا ↑ زامیت، ص۴۰۲
- پرش به بالا ↑ مثلاً نگاه کنید: طبری،ج۲۸، ص۱۶۸
- پرش به بالا ↑ کلینی، ج۲، ص۴۳۲
- پرش به بالا ↑ راغب، ذیل نصح
- پرش به بالا ↑ طبرسی، ج۱۰، ص۶۲-۶۳
- پرش به بالا ↑ قرطبی، ج۸، ص۲۲۷، ج۱۸، ص۱۹۷
- پرش به بالا ↑ ابن عبدالسلام،ج۱، ص۱۸۸
- پرش به بالا ↑ ابن تیمیه، ج۲۳، ص۲۱۵
- پرش به بالا ↑ نووی، روضه...، ج۱۱، ص۲۴۹
- پرش به بالا ↑ شهید ثانی، مسالک...، ج۱۰، ص۸
- پرش به بالا ↑ نجفی، ج۳۳، ص۱۶۸
- پرش به بالا ↑ ابوالصلاح، ص۱۳۵
- پرش به بالا ↑ محقق، شرایع...، ج۱، ص۳۷
- پرش به بالا ↑ محقق، المعتبر، ج۲، ص۳۷۴
- پرش به بالا ↑ ابن قدامه، المغنی، ج۱، ص۴۳۸
- پرش به بالا ↑ ابن تیمیه، ج۲۰، ص۲۳۷
- پرش به بالا ↑ ابن عابدین، ج۲، ص۲۸
- پرش به بالا ↑ شروانی، ج۲، ص۱۱، ۲۳۸
- پرش به بالا ↑ ابوالصلاح، ص۲۴۴
- پرش به بالا ↑ جصاص، ج۵، ص۱۲۳
- پرش به بالا ↑ قمی، ج۵، ص۳۷۳
- پرش به بالا ↑ مفید، المقنعه، ص۵۰۴
- پرش به بالا ↑ طوسی، النهایه، ص۴۵۸
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید : ابواسحاق، ج۲، ص۲۸۶
- پرش به بالا ↑ کاسانی، ج۷، ص۹۶
- پرش به بالا ↑ ابن هبیره، ج۲، ص۴۲۵
- پرش به بالا ↑ نووی، روضه، ج۱۰، ص۱۵۹
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید: طوسی، النهایه، ص۴۵۸
- پرش به بالا ↑ ابن تیمیه، ج۳۲، ص۱۲۵
- پرش به بالا ↑ بهوتی، ج۵، ص۸۳
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید : مفید، المقنعه، ص۷۸۸
- پرش به بالا ↑ همانند زنا، لواط و...
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید : ابن بابویه، المقنع، ص۴۳۰-۴۳۱
- پرش به بالا ↑ مفید، المقنعه، ص۷۷۷، ۷۸۷، ۷۸۸
- پرش به بالا ↑ ابن قیم، اعلام...، ج۳، ص۱۴۴
- پرش به بالا ↑ برای جرایم دیگر، نگاه کنید : ماده ۱۲۵، ۱۳۲
- پرش به بالا ↑ الاذکار، ص۳۶۶
- پرش به بالا ↑ ص ۲۴۳-۲۴۴
- پرش به بالا ↑ عبدالقادر، ص۶۰
- پرش به بالا ↑ حاجی‌خلیفه، ج۲، ص۱۴۰۶
- پرش به بالا ↑ آقابزرگ، ج۳، ص۱۲۸
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید: احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۷۶
- پرش به بالا ↑ ابن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۸۰
- پرش به بالا ↑ مفید،اوائل المقالات، ص۸۵
- پرش به بالا ↑ جوینی، ص۳۳۸
- پرش به بالا ↑ قاضی عبدالجبار، ج۱۴، ص۳۵۰ به بعد
- پرش به بالا ↑ مانکدیم، ص۳۳۱، ۷۸۹
- پرش به بالا ↑ بغدادی، ص۱۷۵
- پرش به بالا ↑ آمدی، ص۳۱۳
- پرش به بالا ↑ تفتازانی، ج۵، ص۱۶۲
- پرش به بالا ↑ علامه حلی، کشف المراد، ص۴۴۴-۴۴۵
- پرش به بالا ↑ متولد حدود ۳۲۶ق
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید : ابن حزم، الفصل، ج۴، ص۱۰۷
- پرش به بالا ↑ جوینی، ص۳۳۷-۳۳۸
- پرش به بالا ↑ تفتازانی، ج۵، ص۱۶۴
- پرش به بالا ↑ قاضی عبدالجبار، ج۱۴، ص۳۴۴-۳۵۰
- پرش به بالا ↑ ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۵۹
- پرش به بالا ↑ جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۳۱۵
- پرش به بالا ↑ تفتازانی، ج۵، ص۱۶۵
- پرش به بالا ↑ قاضی عبدالجبار، ج۱۴، ص۳۳۵
- پرش به بالا ↑ ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۵۸
- پرش به بالا ↑ علامه حلی، انوار...، ص۱۷۷
- پرش به بالا ↑ سیوری، ص۴۳۲
- پرش به بالا ↑ جوینی، ص۳۳۹
- پرش به بالا ↑ متولی، ص۱۷۶
- پرش به بالا ↑ تفتازانی، ج۵، ص۱۶۵-۱۶۶
- پرش به بالا ↑ نوبختـی،ص ۶۴
- پرش به بالا ↑ علامه حلـی، انوار...، ص۱۷۷
- پرش به بالا ↑ سیـوری، ص۴۳۳
- پرش به بالا ↑ قاضی عبدالجبار، ج۱۴، ص۳۳۷-۳۴۰
- پرش به بالا ↑ مانکدیم، ص۷۹۰
- پرش به بالا ↑ ابن‌ابی الحدید، ج۲۰، ص۵۸
- پرش به بالا ↑ تفتازانی، ج۵، ص۱۶۶
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید: مانکدیم، ص۷۹۰؛ نوبختی، ص۶۴
- پرش به بالا ↑ مفید، اوائل المقالات، ۴۸
- پرش به بالا ↑ سیدمرتضی، الرسائل، ج۳، ص۸۹
- پرش به بالا ↑ ابن‌ابی‌الحدید، ج۲۰، ص۵۸
- پرش به بالا ↑ سیوری، ص۴۳۱
- پرش به بالا ↑ متولی، ص۱۷۶-۱۷۷
- پرش به بالا ↑ جوینی، ص۳۳۸-۳۳۹
- پرش به بالا ↑ تفتازانی، ج۵، ص۱۶۶-۱۶۷
- پرش به بالا ↑ ابن حزم، الفصل، ج۳، ص۲۸۶
- پرش به بالا ↑ بغدادی، ص۱۷۵-۱۷۶
- پرش به بالا ↑ علامه حلی، انوار...، ص۱۷۸-۱۷۹
- پرش به بالا ↑ حجرات، آیه۱۱
- پرش به بالا ↑ توبه، آیه۱۱۸
- پرش به بالا ↑ نور، آیه۳۱
- پرش به بالا ↑ ابوروح، ص۷۵
- پرش به بالا ↑ غزالی، احمد، ص۱۲۳-۱۲۴
- پرش به بالا ↑ ابوطالب مکی، ج۱، ص۱۷۹ به بعد
- پرش به بالا ↑ قشیری، ص۴۸
- پرش به بالا ↑ قشیری، ۴۵
- پرش به بالا ↑ سهروردی، ص۴۷۵-۴۷۶
- پرش به بالا ↑ سراج، ص۶۸
- پرش به بالا ↑ نهج‌البلاغه، ص۴۱۷
- پرش به بالا ↑ قشیری، ص۴۷
- پرش به بالا ↑ جرجانی، التعریفات، ص۶۳
- پرش به بالا ↑ ابوطالب مکی، ج۱، ص۱۷۹ به بعد
- پرش به بالا ↑ جرجانی، التعریفات، ص۶۳
- پرش به بالا ↑ برای نمونه، نگاه کنید: محاسبی، الرعایه...،ص۱۹؛ ابوطالب‌مکی، ج۱، ص۱۷۸ به بعد
- پرش به بالا ↑ خواجه عبدالله، صد میدان، ۶
- پرش به بالا ↑ عزالدین، ص۳۶۶
- پرش به بالا ↑ محاسبی، الرعایه...، ص۲۰، ۲۱
- پرش به بالا ↑ ابوطالب مکی، ج۱، ص۱۷۸
- پرش به بالا ↑ محاسبی، الوصایا، ص۲۲۲-۲۲۴
- پرش به بالا ↑ محاسبی، الوصایا، ص۲۲۲-۲۲۴
- پرش به بالا ↑ سلمی، ص۱۶۷
- پرش به بالا ↑ قشیری، ص۴۵
- پرش به بالا ↑ خواجه عبدالله، منازل...، ص۱۹
- پرش به بالا ↑ هجویری، ص۳۷۸
- پرش به بالا ↑ غزالی، ج۴، ص۱۰
- پرش به بالا ↑ نگاه کنید، مجتبائی، ص۳۵
- پرش به بالا ↑ سهروردی، ص۴۷۷-۴۷۹
- پرش به بالا ↑ ابن عربی، ج۲، ص۱۴۴
- پرش به بالا ↑ ص ۱۹-۲۲
- پرش به بالا ↑ ص ۶-۸
- پرش به بالا ↑ صد میدان، ص۷
- پرش به بالا ↑ کلابادی، ص۹۲
- پرش به بالا ↑ هجویری، ص۳۸۱
- پرش به بالا ↑ غزالی، محمد، ج۴، ص۱۷
- پرش به بالا ↑ خواجه عبدالله، منازل، ص۱۹
- پرش به بالا ↑ مستملی، ص۱۲۱۰
- پرش به بالا ↑ مستملی، ص۱۲۱۶
- پرش به بالا ↑ مستملی، ص۱۲۱۵
- پرش به بالا ↑ کلابادی، ص۹۳
- پرش به بالا ↑ سراج، ص۶۹
- پرش به بالا ↑ احمد جام، ص۴۴
- پرش به بالا ↑ مستملی، ص۱۲۱۷
- پرش به بالا ↑ مستملی، ص۱۲۰۹
- پرش به بالا ↑ باخرزی، ج۲، ص۵۱
- پرش به بالا ↑ ابوطالب مکی، همانجا
- پرش به بالا ↑ میبدی،ج۲، ص۲۷۸
- پرش به بالا ↑ عزالدین، ص۳۷۰
- پرش به بالا ↑ هجویری،ص۳۸۰
- پرش به بالا ↑ ابن عربی، ج۲، ص۱۴۴
منابع
- قرآن کریم؛
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- ابن بابویه، محمد، المقنع، قم، ۱۴۱۵ق.
- ابن بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، قم، ۱۴۰۴ق.
- ابن تیمیه، احمد، کتب و رسائل و فتاوی، به کوشش عبدالرحمان محمد قاسم نجدی، بیروت، مکتبه ابن تیمیه.
- ابن جوزی، عبدالرحمن، زاد المسیر، بیروت، ۱۴۰۴ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، ۱۳۷۹ق.
- ابن حزم، علی، الفصل، به کوشش محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیـره، ریـاض، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- ابن عابدین، محمدامین، رد المحتار، بیروت، ۱۳۸۶ق.
- ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دارصادر.
- ابن قدامه، المغنی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- ابن قیم جوزیه، محمد، اعلام الموقعین، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، قاهره، ۱۹۶۸م.
- ابن منظور، لسان العرب.
- ابن هبیره، یحیی، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمان، زادالمسیر، بیروت، ۱۴۰۴ق.
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق، چاپ دوم.
- ابن‌عبدالسلام، عبدالعزیز، قواعد الاحکام، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- ابن‌فورک، محمد، مجرد مقالات ابی‌الحسن الاشعری، به کوشش دانیل ژیماره، بیروت، ۱۹۸۶م.
- ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، المهذب، بیروت، دارالفکر؛
- ابوروح، لطف‌الله، حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۸۴ش.
- ابوطالب مکی، محمد، قوت القلوب، قاهره، ۱۳۱۰ق.
- احمد جام، انس التائبین، به کوشش علی فاضل، تهران، ۱۳۶۸ش.
- احمدبن حنبـل، مسند، قاهـره، ۱۳۱۳ق.
- بغـدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، ۱۹۷۷م.
- آقابزرگ، الذریعه.
- آمدی، علی، غایه المرام فی علم الکلام، به کوشش محمود عبداللطیف، قاهره، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
- باخرزی، یحیی، اوراد الاحباب، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
- بهوتی، منصور، کشاف القناع، به کوشش هلال مصیلحی مصطفی هلال، بیروت، ۱۴۰۲ق.
- تفتازانی، مسعود، شرح المقاصد، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- جرجانی، علی، التعریفات، قاهره، ۱۳۵۷ق.
- جرجانی، علی، شرح المواقف، قاهره، ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م.
- جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش محمدصدیق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- جوینی، عبدالملک، الارشاد، به کوشش اسعد تمیم، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- حاجی خلیفه، کشف.
- خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
- خواجه عبدالله انصاری، منازل السائرین، به کوشش عبدالغفور روان فرهادی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- خواجه عبدالله انصاری، صد میدان، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۴۳۱ش.
- راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/ بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- سراج، عبدالله، اللمع فی التصوف، به کوشش عبدالحلیم محمود و عبدالباقی سرور، قاهره، ۱۳۸۰ق.
- سلمی، محمد، «درجات المعاملات»، تسعه کتب فی اصول التصوف و الزهد، به کوشش سلیمان ابراهیم آتش، الناشر للطباعه والنشر، ۱۴۱۴ق.
- سهروردی، عمر، عوارف المعارف، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- سیدمرتضی، علی، الرسائل، به کوشش احمد حسینی و مهدی رجایی، بیروت، مؤسسه النور.
- سیوری، مقداد، ارشاد الطالبین، به کوشش مهدی رجایی و محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۵ق.
- شروانی، عبدالحمید، الحواشی، بیروت، دارالفکر.
- شهید ثانی، مسالک الافهام، قم، ۱۴۱۳ق.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران، ۱۳۹۴ق.
- طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، بیروت، ۱۴۱۵ق.
- طبری، التفسیر، بیروت، ۱۴۰۵ق.
- طوسی، النهایه، بیروت، دارالاندلس؛ عبدالقادر قرشی، الجواهر المضیئه، کراچی، کتابخانه میرمحمد.
- طوسی، محمد، التبیان، به کوشش قصیرعاملی، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
- علامه حلی،حسن، کشف المراد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
- علامه حلی، حسن، انوار الملکوت، به کوشش محمد نجمی‌زنجانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
- غزالی، احمد، مجالس، به کوشش احمد مجاهد، تهران، ۱۳۷۶ش.
- غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، ۱۴۱۷ق.
- قاضی‌عبدالجبار، المغنی، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- قانون مجازات اسلامی (ایران)، مصوب ۷/۹/۱۳۷۰ش.
- قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، قاهره، ۱۹۷۲م.
- قشیری، عبدالکریم، الرساله القشیریه، به کوشش عبدالحلیم محمود و محمود بن شریف، قاهره، مکتبه محمدعلی صبیح، ۱۳۶۷ق.
- قمی، ابوالقاسم، غنائم الایام، به کوشش عباس تبریزیان، مشهد، ۱۴۱۷ق.
- کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، قاهره، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- کلابادی، محمد، التعرف لمذهب اهل التصوف، به کوشش عبدالحلیم محمود، بیروت، ۱۳۸۰ق.
- کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
- ماتریدی، محمد، تأویلات اهل السنه، به کوشش محمدمستفیض الرحمان، بغداد، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۳م.
- مانکدیم، احمد، ]تعلیق[ شرح الاصول الخمسه، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- متولی، عبدالرحمان، الغنیه فی اصول الدین، به کوشش عمادالدین احمد حیدر، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۷م.
- مجتبائی، فتح‌الله، شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان، تهران، ۱۳۵۲ش.
- محاسبی، الوصایا، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۹۸۶م.
- محاسبی، حارث، الرعایه لحقوق الله، به کوشش مارگارت اسمیت، لندن، ۱۹۴۰م.
- محقق حلی، المعتبر، به کوشش ناصر مکارم شیرازی و دیگران، قم، ۱۳۶۴ش.
- محقق حلی، جعفر، شرایع الاسلام، به کوشش صادق شیرازی، تهران، ۱۴۰۹ق.
- مرداوی، علی، الانصاف، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- مستملی بخاری، اسماعیل، شرح التعرف، به کوشش محمد روشن، تهران، ۱۳۶۵ش.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
- مصطفوی، حسن، مصباح الشریعه، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۰ش.
- مفید، محمد، المقنعه، قم، ۱۴۱۰ق.
- مفید، محمد، اوائل المقالات، به کوشش ابراهیم انصاری، قم، ۱۴۱۳ق.
- میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.
- نوبختی، ابراهیم، الیاقوت، به کوشش علی‌اکبر ضیایی، قم، ۱۴۱۳ق.
- نووی، روضه الطالبین، بیروت، ۱۴۰۵ق.
- نووی، یحیی، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- نهج‌البلاغه، به کوشش علینقی فیض الاسلام، تهران، ۱۳۷۷ش.
- هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش و. ژوکوفسکی، تهران، ۱۳۷۱ش.
- gesenus,W.,A Hebrew and english lexicon of the old testament, ed. F.A.Brown, Oxford, 1955.
- Zammit, M.R, A Compative lexial study of Quranic Arabic, leiden, 2002.