روزه (به عربی: صوم) از اعمال مهم عبادی دین اسلام و به این معناست که فرد مکلّف برای انجام فرمان خدا از اذان صبح تا اذان مغرب از برخی کارها از جمله خوردن و آشامیدن خودداری کند. روزه از فروع دین اسلام است و در سایر ادیان نیز صورت‌هایی از آن واجب بوده است.
در فرهنگ اسلامی، روزه وسیله‌ای برای تقرب به خداوند، به دست آوردن مراتب بالاترِ تقوا، پالایش بدن برای درک امور معنوی یا کفّاره بعضی از گناهان، تقویت اراده و نیز ایجاد حسّ شفقت نسبت به نیازمندان به شمار می‌رود. روزه به لحاظ فقهی، چهار قسم است: واجب، مستحب، مکروه و حرام. همچنین بنابر برخی روایات، این عمل عبادی به لحاظ عرفانی درجاتی دارد: روزۀ عام، روزه خاص و روزه خاصُ الخاص.
روزه ماه رمضان از ستون‌های اسلام شمرده شده و بر همه مسلمانانِ بالغ، عاقل و سالم واجب است در این ماه روزه بگیرند. روزه رمضان در ۲۸ شعبان سال دوم هجری در مدینه با نزول آیه ۱۸۳ سوره بقره (یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کتِبَ عَلَیکمُ الصِّیامُ کما کتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکمْ لَعَلَّکمْ تَتَّقُون) بر مسلمانان واجب شد. هر چند موارد وجوب و محرمات آن چندی بعد تغییر یافت و مواردی از آن با نزول آیاتی نسخ شد.
محتویات
- ۲ روزه در اسلام
- ۳ مراتب روزه داری
- ۴ فلسفه روزه داری
- ۵ اقسام روزه
- ۶ کیفیت روزه گرفتن
- ۶.۱ مُبطِلات روزه
- ۶.۲ نوشیدن آب در حال عُسر و حَرَج (=سختی شدید)
- ۶.۳ روزه نو بالغان
- ۶.۴ روزه نزدیک شهرهای قطبی
- ۷ کفاره روزه
- ۸ اِفطار یا بازکردن روزه
- ۹ روزه از منظر پزشکی
- ۱۰ توصیه‌های غذایی
- ۱۱ پانویس
- ۱۲ منابع
پیشینه روزه در ادیان گذشته
روزه (صیام) در لغت به معنای خودداری از انجام کاری است و در اصطلاح شرع به معنای بازداشتن نفس از همه چیزهایی است که روزه را باطل می‌کند.(مُفطِرات)
قرآن با صراحت وجود این فریضه الهی را در ادیان دیگر بیان می‌کند.[۱] با این حال همانندی روزه مسلمانان با غیر مسلمانان در اصل تکلیف است نه در خصوصیات آن. بنا بر روایات اسلامی اولین کسی که روزه گرفت حضرت آدم بود.[۲]
روزه گرفتن از عبادات یهودیان بوده که چندین بار در عهد قدیم به آن اشاره شده است. حضرت موسی پیش از دریافت الواح از خداوند، چهل شبانه روز در کوه سینا روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد.[۳][۴][۵]
در شریعت یهود، یکی از راه‌های متعارف نزدیکی به خداوند روزه است و امروزه، امری متداول و معمول در آیین کلیمیان جهان است که در قالب‌های واجب و اختیاری برگزار می‌شود. روزه در زبان عِبری، تعنیت به معنای رنج دادن جان نامیده می‌شود که وجه تسمیه آن خودداری از خوردن و آشامیدن طی روز (شرعی) است. در تقویم عِبری ۶ روز به عنوان روزه واجب درنظر گرفته شده است.
بنا بر آنچه در عهد جدید آمده است حضرت مریم روزه می‌گرفت و حضرت عیسی علاوه بر اینکه خود روزه می‌گرفت به شاگردانش دستور داد که پس از او روزه بگیرند.[۶] (توضیح بیشتر: [۱])
روزه در اسلام
افطاری در هند
وجوب روزه ماه رمضان در بیست و هشتم شعبان سال دوم هجری، ۱۳ روز پس از تغییر قبله تشریع شد. [۷] [۸] [۹] هرچند قبل از آن هم پیامبر و برخی مسلمانان روزه می‌گرفتند.
در صدر اسلام برای روزه‌داران علاوه بر موارد کنونی، رعایت دو مورد دیگر نیز واجب بود که بعداً وجوب آنها نَسخ شد: ۱- روزه‌داران پس از افطار، فقط تا وقتی که به خواب نرفته بودند مجاز بودند غذا بخورند. ۲- زناشویی، در شب و روز ماه رمضان حرام بود. برخی اصحاب پیامبر در این مدت به تصریح آیه قرآن[۱۰] با ارتکاب این موارد به خود خیانت می‌کردند.[۱۱]
پیامبر اسلام (ص) در پاسخ به این سؤال که چرا روزه در اسلام سی روز است فرمود: به دلیل این که آدم وقتی از درخت (ممنوعه) خورد، ۳۰ روز در بدنش باقی بود؛ پس خداوند بر فرزندان او ۳۰ روز گرسنگی و تشنگی را واجب کرد.[۱۲]
روزه در قرآن
یَا أَیُّهَا
الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن
قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿١٨٣﴾ (ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است،
همانگونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری
کنید.)[2–۱۸۳]
روزه در ۱۴ آیه از قرآن ذکر شده است. دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن در سوره بقره آیات ۱۸۳-۱۸۵، و آیه ۱۸۷ آمده است. به علاوه، آیات دیگری نیز هستند که روزه گرفتن را به عنوان کفّاره برخی گناهان[۱۳] و یا جایگزین بعضی از آداب مراسم حج[۱۴] بیان می‌کنند. «صائمون» و «صائمات» (روزه داران مرد و روزه داران زن) در قرآن در سوره احزاب آیه ۳۵ به عنوان دو گروه از انسان‌ها که در زمره گروه‌های مورد بخشایش خداوند هستند معرفی شده‌اند. در سوره مریم آیه ۲۶، مریم با خود عهد سکوتی بست که قرآن از آن به روزه یاد می‌کند.
روزه در روایات
در روایات از روزه تحت این عناوین نام برده شده است:
|
روزه حقیقی در احادیث ترک همه چیزهایی معرفی شده که خدا نمی‌پسندد، [۳۶] روزهای که چشم و گوش و مو و پوست هم روزه دار باشد، [۳۷] و روزه دهان بالاتر از روزه شکم و روزه قلب بالاتر از روزه دهان معرفی شده است. [۳۸]
مراتب روزه داری
روزه سه درجه دارد: روزه عام، روزه خاص و روزه خاص الخاص.
- روزه عام این است که انسان از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند دوری کند.
- روزه خاص این است که علاوه بر احتراز از این موارد، چشم و گوش و زبان و دست و پا و سایر اعضاء و جوارح او هم روزه باشند، روزها را روزه بگیرد و شب‌ها را به دعا بپردازد و از آزار دادن مردم یا حسد ورزیدن به ایشان بپرهیزد و دشمنی‌های شخصی را به کناری نهد و روزی که روزه می‌گیرد همانند سایر روزهایش نباشد.
- روزه خاص الخاص هم این است که علاوه بر رعایت موارد بالا، قلب او هم روزه باشد؛ یعنی قلب خود را از توجه به غیر خدا نگه دارد و نفس خود را از خواهش‌ها و شهوات باز دارد به گونه‌ای که فکر گناه هم نکند.
در ماه رمضان که ماه روزه‌داری است به اخلاق و رفتار نیز توجه ویژه شده و بر اساس حدیثی از امام صادق(ع)، خوش اخلاقی در این ماه باعث ثبات قدم شخص بر روی پل صراط خواهد شد.[۳۹]
فلسفه روزه داری
درباره فلسفه و حکمت تشیع روزه، در قرآن کریم، روایات اسلامی و سخنان عالمان دینی، سخن گفته شده است. قرآن کریم هنگام بیان حکم وجوب روزه، یکی از حکمت‌های آن را تقوا معرفی کرده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ(بقره، 183): این کسانی که ایمان آورده اید! روز بر شما واجب گشت همان گونه که بر مردمان پیش از شما واجب گشت؛ شاید تقوا پیشه کنید.»
از مهم‌ترین حکمت‌های دیگر وجوب روزه می‌توان به تقویت اخلاص و اراده شخص، و اُنس با عبادت اشاره کرد.
روزه باعث می‌شود تا مردم درد گرسنگی و تشنگی را بچشند و به یاد معاد و زندگی جاودانه آخرت افتاده، خود را برای آن آماده کنند. روزه‌دار بر اثر ناراحتی که از گرسنگی برایش پیش میآید از تکبر دور شده و آمادگی انجام سایر واجبات و عبادات مالی را پیدا می‌کند.[۴۰]
در حدیث قدسی ثمرۀ روزه حکمت و شناخت قلبی و معرفت به خدا بیان شده که نتیجۀ آن آرامش روح و روان در سختی‌های زندگی است.[۴۱]
روزه‌داری انسجام و همدلی و ایثار خاصی را بین روزه‌داران شکل داده و روحیه همکاری و رسیدگی به محرومان را تقویت می‌کند.
علاوه بر این‌ها روزه روحیه نظم، قناعت، صبر در برابر گناهان و مشکلات زندگی را نیز در فرد و جامعه تقویت می‌کند. در ماه رمضان آمار تخلفات اجتماعی کاهش قابل ملاحظه‌ای پیدا می‌کند. [۲]
روزه داری با صبر و تحملی که در انسان ایجاد می‌کند او را آماده تلاش و ایستادگی مضاعف در راه رسیدن به اهدافش می‌کند.
اقسام روزه
روزه از جهت احکام شرعی چهار گونه است:
|
روزه‌های واجب |
|
|
روزه‌های مستحب |
روزۀ تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه، مستحب است و گرفتن روزه در بعضی از روزها بیشتر سفارش شده است که از آن جمله است:
|
|
روزه‌های مکروه |
|
|
روزه‌های حرام |
|
نکته: تا انسان روزۀ واجبی بر عهده دارد نمی‌تواند روزه مستحبی بگیرد.
اگر کسی روزه مستحبی بگیرد واجب نیست آن را به آخر برساند بلکه اگر برادر مؤمنش او را به غذا دعوت کند، اگر قبل از ظهر باشد، مستحب است دعوت او را قبول کرده و در بین روز افطار نماید.
در بین مسلمانان رایج است که برای آمادگی نوجوانان نابالغ برای روزه کامل، برخی روزها میان وعده‌های بین صبحانه (یا سحری) تا ناهار و از ناهار تا افطار را حذف و آنان را تشویق به روزۀ به اصطلاح کله گنجشکی می‌کنند.
چه کسانی واجب نیست روزه بگیرند
- افراد مسن و یا بیمارانی که امید به بهبودی برایشان نیست، در صورت سختی زیاد، می‌توانند از روزه گرفتن خودداری کنند بدون آنکه مجبور باشند قضای آن را به جای آوردند. این افراد باید به ازای هر روزی که روزه نگرفتند یک مُد طعام ببخشند.
- اگر زنان باردار یا شیرده بترسند که روزه برای خودشان یا کودک ضرر داشته باشد، شکستن روزه بر آنها واجب است؛ گرچه قضای روزه نیز بر گردن آنهاست.
- بیمارانی که احتمال بهبودی برایشان می‌رود و آنهایی که تاب گرسنگی و تشنگی را ندارند، می‌توانند روزه شان را بشکنند به شرط آنکه قضای‌اش را به جای آورند. اگر انسانی در خطر مرگ یا از دست دادن عضوی از اعضای بدن است، شکستن روزه بر او واجب می‌گردد.
- خانم‌ها در شرایط عادت ماهیانه و نِفاس