ادامه زندگی نامه امام هادی(ع)...
فرهنگ دعا و زیارت
در کارنامه امام هادی(ع) دعا و زیارت از نظر تربیت شیعیان و آشنا ساختن آنها با معارف شیعی، نقش عمده‌ای ایفا کرده است. این دعاها به جز راز و نیاز با خدا، به صورتهای مختلف به پاره‌ای از مسائل سیاسی ـ اجتماعی نیز اشاراتی دارد؛ اشاراتی که در حیات سیاسی شیعه بسیار مؤثر بوده و به طور منظم، مفاهیم خاصی را به جامعه تشیع القا می‌کرده است.
زیارت جامعه کبیره
نوشتار اصلی: زیارت جامعه کبیره
این زیارت که یک دوره فوق العاده از معارف شیعی و جایگاه اهل بیت در هستی را بیان
می‌کند به درخواست شیعیان از امام هادی(ع) صادر شده است.
تعامل با شیعیان
امام هادی از طریق سازمان وکالت با شیعیان خود ارتباط داشت که ادامه سیره امامان پیشین بود در این دوره اکثر دوستداران اهل بیت(ع) در ایران زندگی می‌کردند و امام هادی با شیعیان غالی درگیر شد.
سازمان وکالت در دوران امام هادی
هرچند دوران آخرین امامان شیعه(ع) همراه با اختناق شدید از سوی خلفای عباسی بود. در عین حال در همین دوران، شیعه در سر تا سر بلاد اسلامی گسترده شده بود. میان امام هادی(ع) و شیعیان عراق، یمن، مصر و نواحی دیگر نیز رابطه برقرار بود. سیستم وکالت ضامن پیدایش و دوام و استحکام این ارتباط بود. وکلا علاوه بر جمع آوری خمس و ارسال آن برای امام، در معضلات کلامی و فقهی نیز، نقش سازنده‌ای داشته و در جا انداختن امامت امام بعدی، موقعیت محوری در منطقه خود داشتند.
به نوشته دکتر جاسم حسین: چنانکه از روایات تاریخی استفاده می‌شود، شهرهای مورد نظر برای تعیین وکلا به چهار منطقه تقسیم می‌شد:
وکلای ائمه به وسیله نامه، توسط افراد مطمئن با امام در رابطه بودند. بخش عمده‌ای از معارف فقهی و کلامی آن بزرگواران، طی نامه هایی به شیعیانشان می‌رسید.
علی بن جعفر یکی از وکلای امام هادی(ع) و از اهالی همینیا از روستاهای بغداد بود.
دربارۀ وی گزارشهایی به متوکل رسیده بود که به دنبال آن او را بازداشت و زندانی کرد. وی پس از گذراندن دورۀ طولانی زندان، به دستور امام هادی(ع) رهسپار مکه گشت و تا آخر عمر در آنجا ماندگار شد. [۴۷]
حسن بن عبد ربّه و یا ـ بنا به گزارش برخی دیگرـ فرزند او «علی» از وکلای امام هادی(ع) بود که پس از وی ابو علی بن راشد از طرف آن حضرت به عنوان جانشین او تعیین و اعلام شد.
از روایتی که کشّی دربارۀ اسماعیل بن اسحاق نیشابوری آورده، چنین استنباط می‌شود که احتمالا احمد بن اسحاق رازی یکی دیگر از وکلای امام هادی(ع) بوده است. [۴۸]
امام هادی و شیعیان ایران
بیشتر شیعیان در قرن نخست از شهر کوفه بودند. زیرا ملقب شدن این افراد به کوفی، معرف شیعه بودن آنها بود.
از دوران امام باقر و امام صادق(ع) به این طرف، لقب «قمی» در آخر اسم شماری از اصحاب ائمه به چشم می‌خورد. اینها اشعری‌های عرب تباری بودند که در قم می‌زیستند.
در زمان امام هادی(ع)، قم، مهمترین مرکز تجمّع شیعیان ایران بود و روابط محکمی میان شیعیان این شهر و ائمه(ع) وجود داشت. درست همان اندازه که میان شیعیان کوفه گرایش‌های انحرافی و غلوّآمیز رواج داشت، در قم اعتدال و بینش ضد غلوّ حاکم بود. شیعیان این دیار، اصرار و ابرام فراوانی در این مسأله از خود نشان می‌دادند.
در کنار قم، دو شهر آبه یا آوه و کاشان نیز تحت تأثیر تعلیمات شیعی قرار داشته و از بینش شیعی مردم قم پیروی می‌کردند. در پاره‌ای روایات از محمد بن علی کاشانی نام برده شده که در باب توحید از امام هادی(ع) سؤالی کرده است. [۴۹]
مردم قم، رابطه مالی نیز با امام هادی(ع) داشته‌اند. در این زمینه، از محمد بن داود قمی و محمد طلحی یاد شده است که از قم و شهرهای تابع آن، خمس، هدایا و سؤالات مردم را به امام می‌رساند. [۵۰]
مردم قم و آوه، همچنین برای زیارت مرقد امام رضا(ع) به مشهد مسافرت می‌کردند و امام هادی(ع) نیز آنها را در قبال این عمل «مغفور لهم» وصف کرده است. [۵۱]
مردم شیعه دیگر شهرهای ایران نیز، چنین رابطه‌ای با امامان(ع) داشتند. این در حالی بود که بیشتر شهرهای ایران، به دلیل نفوذ قهرآمیز امویان و عباسیان، رویکردهای سنی داشتند و شیعه در اقلیت بود.
ابو مقاتل دیلمی از اصحاب امام هادی(ع) کتابی روایی و کلامی درباره مسأله امامت تألیف کرد. [۵۲] دیلم (شرق گیلان کنونی) از اواخر قرن دوم هجری، شیعیان زیادی را در آغوش خود داشت. افزون بر آن، کسانی از مهاجران دیلمی در عراق نیز به مذهب تشیع گرویده بودند.
لقب‌های شهری که نسبت‌های محلی اصحاب امام هادی(ع) را مشخص می‌کند، تا حدودی می‌تواند نشان از مراکز و اقامتگاه‌های شیعیان باشد؛ به عنوان نمونه می‌توان از بشر بن بشار نیشابوری، فتح بن یزید جرجانی، احمد بن اسحاق رازی، حسین بن سعید اهوازی، حمدان بن اسحاق خراسانی و علی بن ابراهیم طالقانی یاد کرد که در شهرهای مختلف ایران می‌زیسته‌اند. جرجان و نیشابور به خاطر فعالیت‌های شیعیان، به مرور به صورت مراکز نفوذ شیعه در قرن چهارم در آمد.
شواهد دیگری حاکی از آن است که در قزوین نیز کسانی از اصحاب امام هادی(ع) ساکن بوده‌اند. [۵۳]
اصفهان که شایع بود اهالی آن سنّیان متعصب حنبلی هستند ـ و بخش عمده‌ای نیز چنین بود ـ گاه شیعیانی از اصحاب امام هادی(ع) را در خود داشت که از آن جمله باید به ابراهیم بن شیبه اصفهانی اشاره کرد. وی گرچه کاشانی بوده، ولی به احتمال مدتی طولانی در اصفهان می‌زیسته که ملقب به «اصفهانی» شده است. عکس این مطلب نیز صادق است. چنانکه علی بن محمد کاشانی که از اصحاب امام هادی(ع)، است اصفهانی بوده است [۵۴] در روایتی از عبد الرحمن نامی، نام برده شده که از مردم اصفهان بوده و تحت تأثیر کرامتی که در سامرا از امام هادی(ع) دیده به مذهب شیعه در آمده است. [۵۵]
روایت دیگری حاوی نامه‌ای از امام هادی(ع) به وکیل خود در همدان است که طی آن چنین فرموده: من سفارش شما را به دوستداران خود در همدان کرده ام. [۵۶]
امام هادی و شیعیان غالی
امام هادی(ع) در ادامه فعالیت امامان پیشین، با غالیان درگیر شد؛ زیرا در میان اصحاب او نیز افرادی از غالیان وجود داشتند.
علی بن حسکه استاد قاسم شعرانی یقطینی بوده که او از بزرگان غلات و مطرود ائمه طاهرین(ع) است. [۵۷] حسن بن محمد بن بابای قمی و محمد بن موسی شریقی نیز از شاگردان علی بن حسکه بوده‌اند. از کسانی که مورد لعن امام هادی(ع) قرار گرفته‌اند، محمد بن نصیر نمیری و فارس بن حاتم قزوینی بودند. امام ضمن نامه‌ای که در آن از ابن بابای قمی بیزاری جسته‌اند فرمودند: او گمان برده که من او را به نبوّت برانگیخته‌ام و او باب من است. سپس خطاب به شیعیان فرماید: اگر توانستید او را بکشید [۵۸].
محمد بن نصیر نمیری که ادعای نبوت می‌کرد، رئیس فرقه نمیریه و یا نصیریه بوده است. گفته شده است که او معتقد به تناسخ و ربوبیت امام هادی(ع) و همچنین معتقد به جواز نکاح با محارم و ازدواج مرد با مرد بوده و ادعا داشت که از طرف امام هادی(ع) به نبوت مبعوث شده است؛ محمد بن موسی بن حسن بن فرات نیز او را پشتیبانی می‌کرده است. پیروان محمد بن نصیر که نصیریه خوانده شده‌اند، از مشهورترین فرقه‌های غالی بودند که خود به چند گروه تقسیم می‌شدند. [۵۹]
از دیگر غالیان این دوره عباس بن صدقه، ابو العباس طرفانی (طبرانی) و ابو عبد اللّه کندی معروف به شاه رئیس بود که همه از بزرگان غلات بوده‌اند. [۶۰]
امام هادی(ع) دستور داد فارس بن حاتم را تکذیب و هتک نمایند و درباره اختلافی که میان فارس بن حاتم و علی بن جعفر پیدا شده بود، جانب علی بن جعفر را گرفته و ابن حاتم را رد و طرد کرد. همچنین دستور قتل ابن حاتم را صادر نمود و برای قاتل وی سعادت اخروی و بهشت را تضمین کرد. سرانجام شخصی از شیعیان به نام جنید پس از کسب اجازه شفاهی از امام، ابن حاتم را به قتل رساند.
از دیگر غالیانی که خود را از اصحاب امام هادی(ع) قلمداد می‌کرد، احمد بن محمد سیاری است، [۶۱] که بیشتر علمای رجال او را غالی و فاسد المذهب دانسته‌اند. کتاب القراءات او از مصادر اصلی روایاتی است که در تحریف قرآن توسط برخی از افراد به آن، استدلال شده است.
حسین بن عبید از دیگر غالیانی بود که خود را از اصحاب امام هادی(ع) می‌دانست. احمد بن محمد بن عیسای قمی که از عالمان ضد غلو شهر قم بود، او را همراه جمعی دیگر به اتهام غلوّ از قم بیرون راند.
شهادت امام
معتمد عباسی امام دهم را مسموم کرده و به شهادت رساند.[۶۲] مردم در تشییع پیکر امام هادی به صورت خود سیلی می‌زدند و گونه‌های خود را می‌خراشیدند. بدن مطهر امام را بر دوش گرفته و از خانه ایشان بیرون بردند و جلوی خانه «موسی - ببغا» قرار دادند. وقتی معتمد عباسی آنان را دید، تصمیم گرفت، بر بدن امام نماز بگزارد. از این رو، دستور داد بدن امام را بر زمین گذاشتند و بر جنازه حضرت نماز خواند، ولی امام حسن عسکری(ع) پیش از تشییع بدن مطهر امام(ع) به اتفاق شیعیان بر آن نماز خوانده بود. سپس امام را در یکی از خانه هایی که در آن زندانی بود، به خاک سپردند. ازدحام جمعیت به قدری بود که حرکت کردن در بین آن همه جمعیت برای امام عسکری(ع) مشکل بود. در این هنگام، جوانی مرکبی برای امام آورد و مردم امام را تا خانه بدرقه کردند.[۶۳]
شاگردان و اصحاب
بر اساس نوشته شیخ طوسی، تعداد شاگردان امام دهم(ع) و کسانی که از آن حضرت در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی روایت نقل کرده‌اند بالغ بر ۱۸۵ نفر می‌شود.[نیازمند منبع] در اینجا به چند نفر از شاگردان مشهور امام هادی اشاره می‌شود:
عبدالعظیم حسنی
نوشتار اصلی: عبدالعظیم حسنی
عبدالعظیم حسنی که نسبش با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد بر اساس نوشته شیخ طوسی از یاران امام هادی و امام عسکری(ع) است» ولی در برخی نوشته‌ها از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) قلمداد شده است.
«عبدالعظیم» مردی پارسا، وارسته و دانشمند، فقیه و مورد اعتماد و وثوق پیشوای دهم(ع) بود. «ابوحماد رازی» می‌گوید: «در سامرا بر امام هادی(ع) وارد شدم و درباره مسائلی از حلال و حرام از آن حضرت پرسیدم و او پاسخ گفت. زمان خدا حافظی فرمود: «ای حماد! هرگاه در ناحیه‌ای که زندگی می‌کنی مشکلی در امر دینت برایت پیش آمد از عبدالعظیم حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان.»[۶۴]
عثمان بن سعید
نوشتار اصلی: عثمان بن سعید
عثمان بن سعید در سن جوانی و در حالی که یازده سال از عمرش می‌گذشت شاگرد امام دهم(ع) شد و در اندک زمانی آنچنان رشد کرد که امام هادی(ع) از او به عنوان «ثقه» و «امین» خود یاد کرد.[۶۵]
ایوب بن نوح
نوشتار اصلی: ایوب بن نوح
ایوب بن نوح، مردی امین و مورد وثوق بود و در عبادت و تقوا رتبه والایی داشت، چنانکه دانشمندان رجال او را در زمره بندگان صالح خدا شمرده‌اند. او، وکیل امام هادی و امام عسکری(ع) بود و روایات زیادی از پیشوای دهم(ع) نقل کرده است.[۶۶]
حسن بن راشد
نوشتار اصلی: حسن بن راشد
حسن بن راشد که کنیۀ او «ابوعلی» است از اصحاب امام جواد و امام هادی(ع) شمرده شده و نزد آن دو بزرگوار از منزلت و مقام والایی برخوردار بوده است. شیخ مفید او را از زمره فقهیان برجسته و شخصیتهای طراز اول دانسته که حلال و حرام از آنها گرفته می‌شد و راهی برای مذمت و طعن بر آنان وجود نداشت.
شیخ طوسی نیز به هنگام بحث از سفرا و وکلای ممدوح امامان(ع) از «حسن بن راشد» به عنوان وکیل امام هادی(ع) نام برده و نامه‌های آن حضرت را به او یادآور شده است.»[۶۷]
حسن بن علی ناصر
نوشتار اصلی: حسن بن علی ناصر
شیخ طوسی او را از اصحاب امام هادی(ع) شمرده است. وی پدر جد سید مرتضی از سوی مادر است. [۶۸] سید مرتضی در وصف او می‌گوید: «مقام و برتری او در دانش و پارسایی و فقه روشنتر از خورشید درخشان است. او بود که اسلام را در «دیلم» نشر داد، به گونه‌ای که مردم آن سامان به وسیله او از گمراهی به هدایت راه یافته و با دعای او به حق بازگشتند. صفات پسندیده و اخلاق نیکوی او به شماره در نمی‌آید.»[۶۹]
حمله به حرم ایشان
تخریب گنبد حرم امامین عسکریین در اثر انفجار بمب
در سال‌های اخیر حملاتی از سوی گروه‌های افراطی سلفی و تکفیری به حرم ایشان شده است. مهمترین این حملات در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش روی داد که گروه القاعده که مسئولیت این حمله را به عهده گرفت، با کار گزاری ۲۰۰کیلو ماده در مرکز گنبد اقدام به تخریب گنبد و بخشی از گلدسته مناره‌های طلائی حرم کردند.[۷۰] دو سال بعد در ۲۳ اسفند ۱۳۸۶ش، دومین حمله به حرم ایشان صورت گرفت که در اثر آن گلدسته‌های باقیمانده از انفجار قبل به طور کامل فرو ریخت. [۷۱] در ۱۶خرداد ۱۳۹۳ش نیز حمله گسترده دیگری از سوی گروه موسوم به داعش به این شهر و به قصد تخریب حرم امام هادی و امام عسکری صورت گرفت که با مقاومت مردم و مدافعان حرم و نیروهای امنیتی عراق خنثی شد.[۷۲]
بازسازی حرم
پس از تخریب گنبد و گلدسته‌های حرم ایشان با صرف مبلغی بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار، کار بازسازی و ساخت گنبد آن در سال ۱۳۸۹ش در قم و زیر نظر سید جواد شهرستانی شروع شد. این گنبد با بیش از ۲۳ هزار خشت طلا پوشانده شده است.
گنبد جدید حرم امامین عسکریین پس از انفجار سال ۱۳۸۶
ضریح این امام نیز به همت آیت الله سید علی سیستانی ساخته شده است. تمامی هزینه‌های این پروژه که حدود ۷۰ کیلو طلا، ۴۵۰۰ کیلوگرم نقره، ۱۱۰۰ کیلوگرم مس و ۱۱ تن چوب ساج (با دوام بالغ بر ۳۰۰ سال) استفاده شده است، بر عهده دفتر این مرجع تقلید بوده است.[۷۳]
مطالعه بیشتر
- قرشی، باقر شریف، زندگی امام علی الهادی(ع)، ترجمه سید حسن اسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱.
- العطاردی، عزیزالله، مسند الامام الهادی علیه‌السلام، قم: المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، ۱۴۱۰ق.
پانویس
- پرش به بالا ↑ مفید، ص۶۳۵.
- پرش به بالا ↑ نوبختی، ص۱۳۵.
- پرش به بالا ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲ ص ۴۹۲
- پرش به بالا ↑ اربلی، مناقب، ج۴ ص۴۳۲
- پرش به بالا ↑ اربلی، مناقب، ج۴، ص۴۳۲
- پرش به بالا ↑ دخیل، ج۲، ص۲۰۹
- پرش به بالا ↑ بحارالأنوار(ط- بیروت)، ج۵۰، ص۱۱۷
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد ص۶۳۵.
- پرش به بالا ↑ مصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة)، ص۵۱۲
- پرش به بالا ↑ شیخ عباس قمی، ج۳،ص۱۸۳۵
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد ص۶۴۹
- پرش به بالا ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۳۴
- پرش به بالا ↑ اربلی، کشف الغمه، ج۴ ص۷
- پرش به بالا ↑ دخیل، ائمتنا، ج۲ ص۲۰۹
- پرش به بالا ↑ نوبه، نام سرزمین وسیعی در جنوب مصر است.
- پرش به بالا ↑ خصیبی، الهدایة الکبرای، ص۳۱۳.
- پرش به بالا ↑ المفید، الارشاد، ص۶۴۹.
- پرش به بالا ↑ ابن شهرآشوب، مناقب ج۴ ص۴۳۳
- پرش به بالا ↑ ابن حجر، الصواعق المحرقة، ص۲۰۷.
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد، ص۶۳۸
- پرش به بالا ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۳۴
- پرش به بالا ↑ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ص ۹۹
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، ص ۲۰ .
- پرش به بالا ↑ کلینی، کافی، ج۱ ص۳۸۱.
- پرش به بالا ↑ کلینی، کافی، ج۱ ص۳۸۲.
- پرش به بالا ↑ اربلی، کشف الغمة، ج۴، ص۴۰.
- پرش به بالا ↑ ابو الفرج اصفهانی مقاتل الطالبیین، ص ۴۷۸
- پرش به بالا ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲ ص۴۹۳.
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد ص۶۴۴.
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد ص۶۴۴
- پرش به بالا ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲ ص۴۹۲
- پرش به بالا ↑ الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۲، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق. /۱۹۹۷م.، ص۵۶.
- پرش به بالا ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ص۲۰۰
- پرش به بالا ↑ محل فرود کاروان‌ها، مسافرخانه
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد، ص۶۴۸
- پرش به بالا ↑ مفید، الارشاد ص۶۴۹
- پرش به بالا ↑ طبرسی، اعلام الوری، ج۲ ص۱۲۶.
- پرش به بالا ↑ المسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۴، قم: منشورات دار الهجرة، ۱۴۰۴ق. -۱۳۶۳ش. -۱۹۸۴م.، ص۱۱.
- پرش به بالا ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج۲ ص۴۹۷
- پرش به بالا ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۴ ص۴۳۵
- پرش به بالا ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج ۲ ، ص ۲۴۴
- پرش به بالا ↑ صدوق، أمالی، ص ۴۳۸ .
- پرش به بالا ↑ رجال کشی، ۲۶۵
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، صص ۹۴ - ۸۴
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، صص ۲۱۳ - ۱۹۸
- پرش به بالا ↑ عطاردی، مسند الامام الهادی صص ۲۲۷ - ۱۹۸
- پرش به بالا ↑ رجال کشی، صص ۶۰۸ - ۶۰۷
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی ص ۳۲۰
- پرش به بالا ↑ صدوق، التوحید، ص۱۰۱
- پرش به بالا ↑ عطاردی، مسند الامام الهادی ص ۴۵
- پرش به بالا ↑ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۲ ص۲۶۰
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، ص ۳۱۷
- پرش به بالا ↑ طوسی، رجال کشی، ص ۵۲۶
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، ص ۳۵۲
- پرش به بالا ↑ عطاردی، مسند الإمام الهادی، ص ۱۲۳
- پرش به بالا ↑ طوسی، رجال کشی، ص ۶۱۰
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، ص ۵۱۸
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، صص ۵۲۱ - ۵۲۰
- پرش به بالا ↑ نوبختی، فرق الشیعه ص۱۳۶
- پرش به بالا ↑ رجال کشی، ص ۵۲۲ .
- پرش به بالا ↑ مسند الامام الهادی علیه‌السلام، ص ۳۲۳
- پرش به بالا ↑ دلائل الائمه، ص۴۰۹
- پرش به بالا ↑ مسعودی،ترجمه اثبات الوصیه، ص 456
- پرش به بالا ↑ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۳۲۱.
- پرش به بالا ↑ طوسی، رجال طوسی، صص۴۰۱ و۳۸۹
- پرش به بالا ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ج۱ ص۳۴۹
- پرش به بالا ↑ شیخ طوسی، الغیبة، ج۱ ص۳۵۰
- پرش به بالا ↑ شیخ طوسی، رجال، ص۳۸۵
- پرش به بالا ↑ سید مرتضی، مسائل الناصرات، ص۶۳
- پرش به بالا ↑ حمله به حرم امامین عسکریین
- پرش به بالا ↑ حمله دوم به حرم امامین عسکریین
- پرش به بالا ↑ حمله به سامرا و حرم امامین عسکریین
- پرش به بالا ↑ بازسازی حرم امامین عسکریین
منابع
- ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، لیلی، ۱۴۲۶ق
- ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض و الضلال و الزندقة، مکتبةالقاهره، بی‌تا
- ابن شهرآشوب، ابی جعفر محمدبن علی بن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۲۱ق.
- ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۹۸۷م.
- اربلی، ابی الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۴۲۶ق.
- اشعری قمی، سعدبن عبدالله ابی خلف اشعری قمی، المقالات و الفرق، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱.
- خصیبی، حسین بن حمدان خصیبی الهدایة الکبرای، لبنان، موسسه بلاغ، ۱۹۹۱
- دخیل، علی محمدعلی دخیل، ائمتناسیرةالائمةاثنی عشر، قم، انتشارات ستار، ۱۴۲۹ ه. ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین بن موسیٰ، مسائل الناصرات، تهران، موسسة الهدی، ۱۴۱۷ ه. ق.
- طوسی، محمد بن حسن طوسی، الغیبه، دارالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ه. ق.
- صدوق، محمد بن علی بن حسین قمی، التوحید، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۸۹ق.
- صدوق، محمد بن علی بن حسین قمی، عیون اخبارالرضاعلیه‌السلام، تهران، نشر جهان، چاپ اول ۱۳۷۸
- طبرسی، فضل بن حسن طَبرِسی، اعلام الوری، قم، ستاره، ۱۴۱۷ه. ق.
- طوسی، محمد بن حسن طوسی، قم جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمدبن الحسن بن علی، اختیار معرفةالرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸
- عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الهادی علیه‌السلام، قم: المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، ۱۴۱۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، لبنان، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۹۹۸م.
- المسعودی، علی بن الحسین بن علی مسعودی، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، قم، منشورات رضی، بی‌تا.
- المسعودی، علی بن الحسین بن علی مسعودی، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، ترجمه محمدجواد نجفی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1362ش
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت، ۱۴۰۸ ه.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(۱۱۱۰ ق)، بحار الأنوار(ط- بیروت)،دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ ق، چاپ دوم.
- مسعودی، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج۴، قم: منشورات دار الهجرة، ۱۴۰۴ق.
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی فرهنگی، ١٣٧۴ ش.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ترجمه ساعدی خراسانی، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۰.
- نوبختی، حسن بن موسی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۱.