محمد بن علی بن موسی مشهور به امام جواد(ع)، با کنیۀ ابوجعفر ثانی، امام نهم شیعیان ، دهم رجب سال ۱۹۵ه.ق. در مدینه به دنیا آمد، ۱۷ سال امامت کرد، در ۲۵ سالگی به شهادت رسید و در کاظمین در جوار قبر جدش، موسی بن جعفر به خاک سپرده شد.
پس از شهادت امام رضا(ع)، برخی از شیعیان برادرش، عبدالله را امام خواندند. برخی دیگر به واقفی‌ها پیوستند،اما بیشتر شیعیان امامت امام جواد(ع) را با وجود سن کم آن حضرت پذیرفتند. در این دوران به علت محدودیت‌های ایجاد شده برای امام(ع)، ارتباط او با شیعیان بیشتر از طریق وکیل انجام می گرفت.
مناظرات علمی امام جواد(ع) با عالمان دینی فرقه‌های اسلامی در مسائل کلامی همچون مقام خلفا و مسئله‌های فقهی و شرعی مانند حکم قطع دست دزد و حج از مناظرات معروف امامان(ع) است.
محتویات
- ۲ ولادت و درگذشت
- ۳ همسران و فرزندان
- ۴ دلایل امامت
- ۵ امامت
- ۶ فضائل و مناقب
- ۷ شهادت
- ۸ اصحاب
- ۹ سخنان بزرگان اهل سنت درباره وی
- ۱۰ توسل به امام جواد (ع)
- ۱۱ مطالعه بیشتر
- ۱2 پانویس
- ۱3 منابع
نسب، کنیه و لقب‌ها
محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد، امام نهم شیعیان اثنی عشری است که به امام جواد شهرت دارد. پدر وی امام رضا، امام هشتم شیعیان اثنی عشری است. مادرش سبیکه نام داشت که از خاندان ماریه قبطیه، همسر پیامبر اسلام(ص) به شمار می‌رود. در برخی از منابع نام مادر ایشان خیزران و ریحانه نیز آمده است.[۱]
کُنیه وی ابوجعفر است که معمولاً در روایات تاریخی با عنوان ابوجعفر ثانی ذکر می‌شود تا با ابوجعفر اول یعنی امام باقر(ع) اشتباه نشود.[۲]
مشهورترین لقب وی جواد است و القاب دیگری همچون تقی، مرتضی، قانع، رضی، مختار، متوکل و منتجب را نیز برای آن حضرت برشمرده‌اند.[۳]
ولادت و درگذشت
بر اساس گزارش مورخان، امام جواد(ع) در سال ۱۹۵ه.ق. در مدینه به دنیا آمد. اما درباره روز و ماه ولادت اختلاف نظر وجود دارد. قول مشهور و منحصر به فرد، دهم رجب است که شیخ طوسی در مصباح المتهجد[۴] نقل کرده است، ولی بیشتر منابع زادروز امام را نیمه رمضان دانسته‌اند.[۵]
امام جواد در سال ۲۲۰ه.ق. توسط معتصم خلیفه عباسی در سن ۲۵ سالگی در بغداد به شهادت رسید و در کنار جدش امام کاظم(ع) در شهر کاظمین به خاک سپرده شد.[۶]
همسران و فرزندان
همسران
امام جواد در سال ۲۱۵ه.ق. (یا ۲۱۴) با دختر مأمون عباسی به نام ام فضل ازدواج کرد.[۷] این ازدواج بنا بر تقاضای مأمون صورت گرفت که امام(ع) با تعیین مهریه‌ای معادل مهریه حضرت زهرا (س) یعنی پانصد درهم موافقت خود را با این ازدواج اعلام کرد. امام از این همسر خود صاحب فرزندی نشد[۸] و تمامی فرزندان وی از همسر دیگرش بنام سمانه مغربیه، زاده شدند.[۹]
برخی نیز گفته‌اند که هنگام اقامت امام رضا(ع) در خراسان، امام جواد یک مرتبه برای دیدار وی به این منطقه سفر کرد[۱۰] و در همین دیدار بود که مأمون دختر خود را به عقد امام جواد در آورد.
چنانکه ابن کثیر گفته است خطبه عقد امام جواد با دختر مأمون در زمان حیات امام رضا(ع) خوانده شده است ولی عروسی با اذن مأمون در سال ۲۱۵ق. در تکریت بوده است.[۱۱] طبق این سخن منافاتی میان سخن برخی که گفته‌اند ازدواج در سال ۲۰۲ق. بوده و برخی که آن را ۲۱۵ دانسته‌اند نیست ولی با داستان مشهور مناظره یحیی بن اکثم[۱۲] با امام جواد در بغداد چندان هماهنگ نیست.
فرزندان
بنابر نقل شیخ مفید، امام جواد چهار فرزند داشت به نامهای: علی(امام هادی)، موسی، فاطمه و امامه.[۱۳] البته برخی دختران امام را سه تن به نامهای حکیمه، خدیجه و ام کلثوم می‌دانند.[۱۴]
دلایل امامت
امامت امام جواد(ع)، ۱۷ سال یعنی از ۲۰۳ [سال شهادت امام رضا(ع)] تا ۲۲۰ بود. روایات و قرائن زیادی بر امامت وی دلالت می‌کند از جمله: یکی از اصحاب امام رضا از او درباره جانشینش سؤال کرد، حضرت رضا با دست خود به فرزندش ابوجعفر (امام جواد) اشاره کرد که روبرویش ایستاده بود.[۱۵]
در روایت دیگر امام رضا(ع) فرمود: «این ابوجعفر است که به جای خود نشانده و مقام خود را بدو واگذار کرده ام. ما خاندانی هستیم که خردسالان ما همانند بزرگسالان ما ارث می‌برند .» (یعنی همانگونه که بزرگسالان علم را به ارث می‌برند کودکان ما نیز بدون هیچگونه تفاوت علم را از بزرگسالان به ارث می‌برند).[۱۶]
در روایت دیگر ابوالحسن بن محمد (از اصحاب امام رضا) می‌گوید از او شنیدم که می‌گفت: «ابوجعفر جانشین من در میان اهلم هست.»[۱۷]
مولودی پر خیر و برکت
امام جواد(ع) دراواخر عمر امام رضا به دنیا آمد. گفته‌اند که قبل از تولد ایشان و با توجه به اینکه امام رضا فرزندی نداشت برخی از مخالفان شبهه افکندند که امام رضا نسلی از خود باقی نمی‌گذارد و سلسله امامت قطع می‌شود. به نقل منابع روایی، وقتی امام جواد به دنیا آمد و وی را نزد پدرش آوردند، امام رضا فرمود: «این مولودی است که برای شیعیان ما، با برکت‌تر از او زاده نشده است.» هم چنین در روایتی که از ابن اسباط و عباد بن اسماعیل نقل شده است: «در حضور امام رضا بودیم که ابو جعفر(امام جواد) را آوردند. عرض کردیم: این همان مولود پر خیر وبرکت است؟ امام رضا گفت: این همان مولودی است که در اسلام با برکت‌تر از او زاده نشده است.»[۱۸]
امامت و کودکی
امام جواد در کودکی یعنی هشت سالگی به امامت رسید و بدین رو شماری از شیعیان امامت وی را نپذیرفتند به کسانی دیگر روی آوردند. گروهی دیگر تا روشن شدن مسأله امامت در سن کودکی سرگردان بودند، ولی سرانجام با گذشت زمان به امامت آن حضرت گرویدند. این مسأله یکی از شبهاتی بود که هم در زمان امام رضا و هم در زمان حیات امام جواد از سوی برخی مطرح شد و این دو امام پاسخهای قرآنی بیان کردند. یکی از این پاسخ‌ها اشاره به پیامبری حضرت یحیی است که درباره آن قرآن می‌گوید: "ما فرمان نبوت را در کودکی به او دادیم."[۱۹]
پاسخ دیگر، سخن گفتن حضرت عیسی در نخستین روزهای تولد بود،[۲۰] آیات ۳۰ تا ۳۲ سوره مریم از زبان عیسی مسیح به این مطلب اشاره می‌کند: " بی‌شک من بنده خدایم، به من کتاب (انجیل) عطا فرموده و مرا در هر جا که باشم وجودی پر برکت قرار داده است، و مرا تا آن زمان که زنده‌ام به نماز و زکات توصیه فرموده و (نیز مرا) به نیکی در حق مادرم سفارش کرده و جبار و شقی قرار نداده است".
شیعیان پس از شهادت امام رضا(ع)
امام رضا در سال ۲۰۳ هجری شهید شد در این هنگام فرزندش، جواد هشت سال بیشتر نداشت که به امامت رسید و این مساله سبب اختلاف میان شیعیان شد به گونه‌ای که برخی از شیعیان به دنبال عبدالله بن موسی بن جعفر، برادر امام رضا رفتند ولی از آنجا که حاضر نبودند بدون دلیل، امامت فردی را بپذیرند، برخی از آنها سوالاتی را از عبدالله پرسیدند. پس از اینکه او را از پاسخ دادن ناتوان دیدند وی را ترک کردند. برخی از شیعیان نیز به واقفی ها پیوستند، به نظر نوبختی علت پیدایش این اختلاف، آن بود که آنها بلوغ سنی را یکی از شرایط امامت می‌دانستند.[۲۱]
با این حال، بیشتر شیعیان به امامت امام جواد گرویدند گرچه برخی کمی سن امام را مطرح کردند که امام در پاسخ با اشاره به جانشینی سلیمان از داوود، فرمود: حضرت سلیمان، هنگامی که هنوز کودکی بیش نبود و گوسفندان را به چرا می‌برد حضرت داوود او را جانشین خود کرد.[۲۲]
بنابر برخی روایات، وقتی امام جواد(ع) در سنین کودکی به امامت رسید، گروهی از بغداد و شهرهای دیگر در موسم حج به قصد دیدار وی به مدینه رفتند. آنان در دیداری که باعبدالله بن موسی (عموی امام) داشتند سوالاتی از او پرسیدند، ولی پاسخهای عبدالله درست به نظر نرسید و شیعیان متحیر و غمگین شدند. آنان سپس با امام جواد(ع) دیدار و همان مسئله ها را مطرح کردند و او به آنها پاسخهایی داد که شیعیان شاد شدند و امام را دعا کردند و ستودند.[۲۳]
امامت
دوره امامت امام جواد(ع) با دو خلیفه عباسی معاصر بوده است: نخست مأمون (۱۹۳تا ۲۱۸) که امام ۲۳ سال از عمر خویش را در زمان خلافت وی گذراند. دوم، معتصم عباسی (۲۱۸ تا ۲۲۷ه.ق.) که ۲ سال حکومت وی مصادف با دوره امامت امام جواد(ع) بود. آن حضرت دو بار به درخواست این دو خلیفه به بغداد رفت. سفر اول در زمان مامون چندان طولانی نبود. امام در سفر دوم که مدتی بیشتر در بغداد ماند، به شهادت رسید.[۲۴]
مناظرات
مناظره در مجلس مامون
از مناظرات مهم امام که در زمان مأمون عباسی در بغداد صورت گرفت با فقیه دربار یعنی یحیی بن اکثم بود. بنابر برخی منابع شیعه، علت وقوع این مناظره، پیشنهاد ازدواج امام با ام فضل از سوی مأمون بود. پس از اینکه سران عباسی از قضیه مطلع شدند به پیشنهاد مأمون اعتراض کردند. مأمون برای اثبات درستی تصمیم خویش، به آنان پیشنهاد نمود تا امام جواد(ع) را بیازمایند. آنان پذیرفتند و برای آزمودن آن حضرت، جلسه مناظره‌ای ترتیب دادند.
یحیی در مناظره، نخست مسئله‌ای فقهی درباره شخص مُحرمی که حیوانی را شکار کرده مطرح ساخت. امام در پاسخ، با طرح وجوه گوناگون مسئله، از یحیی بن اکثم خواست تا بگوید منظور وی کدام وجه است. یحیی بن اکثم در جواب درماند و حاضران به حیرت افتادند. سپس خود امام، مسئله را با توجه به وجوه آن پاسخ گفت. درباریان و علمای عباسی پس از شنیدن جواب کامل امام، بر تبحر ایشان در فقه اعتراف کردند. گفته‌اند که مأمون پس از مشاهده ماجرا گفت: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم که آنچه من اندیشیده بودم، همان شد.[۲۵]
مناظره درباره خلفا
به نقل منابع روایی شیعه، امام جواد در مجلسی با حضور مأمون و بسیاری از فقها و درباریان، با یحیی بن اکثم درباره فضایل خلفا(ابوبکر و عمر) مناظره کرد. یحیی خطاب به امام گفت: جبرئیل از طرف خدا به رسولش گفت : از ابوبکر سوال کن، آیا او از من راضی است؟ من که از او راضی هستم، امام پاسخ داد: من منکر فضایل ابوبکر نیستم ولی کسی که این روایت را نقل کرده باید به احادیث دیگری که از پیامبر(ص) وارد شده توجه کند وآن اینکه پیامبر فرمود:هنگامی که حدیثی از طرف من به شما می‌رسد آنرا بر کتاب خدا و سنت من عرضه کنید اگر موافق با آن بود بپذیرید و اگر نبود قبول نکنید زیرا دروغ گویان و جعل کنندگان حدیث زیاد خواهند شد، سپس امام ادامه داد این حدیث با قرآن موافقت ندارد زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید " نحن اقرب الیه من حبل الورید" یعنی ما از رگ گردن به شما نزدیکتریم، آیا خداوند از راضی بودن یا نبودن ابوبکر آگاهی نداشت که از او می‌پرسد؟ [۲۶]
پس از آن یحیی درباره این روایت سوال کرد " مَثَل ابی بکر و عمر فی الارض کمثل جبرئیل و میکائیل فی السماء "مَثَل ابو بکر و عمر در زمین همانند جبرئیل و میکائیل در آسمان است، امام در جواب فرمود: محتوای این روایت درست نیست زیرا جبرئیل و میکائیل همواره بندگی خدا را نموده و لحظه‌ای مرتکب گناه نشده‌اند در حالی ابو بکر و عمر که پیش از آنکه اسلام بیاورند سالهای طولانی مشرک بوده‌اند.[۲۷]
قطع دست دزد
در زمان سکونت امام در بغداد حوادثی پیش آمد که سبب ترویج جایگاه امامت در بین مردم شد، به عنوان نمونه می‌توان به فتوای امام درباره سارق اشاره کرد. درباره اینکه دست دزد از کجا باید قطع شود بین فقهای درباری اختلاف پیش آمد؛ برخی می‌گفتند از مچ باید قطع شود و برخی دیگر بر قطع از آرنج اعتقاد داشتند. معتصم خلیفه عباسی از امام جواد خواست تا نظر خود را بیان کند. امام پس از اصرار خلیفه گفت: فقط انگشتان دزد قطع می‌شود و بقیه دست باقی می‌ماند. وی دلیل خود را آیه
وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً (ترجمه: و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید.)[۷۲–۱۸]
ذکر کرد. معتصم جواب امام را پسندید و دستور داد تا انگشتان دزد را قطع کنند.[۲۸]
برخورد با فرقه‌ها
اهل حدیث
در عصر امام جواد(ع) نیز همانند سایر امامان فرقه‌هایی وجود داشتند و در عرصه‌های مختلف فعالیت می‌کردند و برای ترویج افکار و عقاید خود در جامعه و دور کردن شیعیان از عقاید اصیل خود تلاش می‌کردند. از جمله این فرقه‌ها اهل حدیث بودند که مجسمی مذهب بوده و خدا را جسم می‌پنداشتد. امام جواد برای حفظ کردن عقاید اصیل شیعه، ارتباط با آنها نهی کرد و فرمود که شیعیان پشت سر آنها نماز نخوانند و به آنها زکات پرداخت نکنند.[۲۹]
واقفیه
نوشتار اصلی: واقفیه
واقفیه از دیگر فرقه‌های فعال عصر امام جواد است که بر امامت موسی بن جعفر توقف کرده و امامت امام رضا را قبول نکردند، وقتی از امام جواد درباره نماز خواندن پشت سر واقفی مذهبان سوال شد آن حضرت در جواب، شیعیان را از این کار نهی کرد.[۳۰]
زیدیه
نوشتار اصلی: زیدیه
از گروه‌های دیگر عصر امام زیدیه است که از شیعه دوازده امامی منشعب شده بود دشمنی زیدیه با امامیه و طعن آنها به امامان سبب موضع گیری تند ائمه بویژه امام جواد در قبال آنها شد. مثلاً حضرت مصداق آیه وجوهٌ یومئذ خاشعه عاملة ناصبة را زیدیه دانسته و آنها را همردیف با ناصبیان می‌داند.[۳۱]